ช่างพัสตราภรณ์ TSCO 7332.40 ช่างปักผ้าด้วยมือ,   ISCO 7319 : ช่างงานหัตถกรรม (กรรมวิธีแบบดั้งเดิม)

1. ความเข้าใจในลวดลาย และลักษณะการใช้สีในงานพัสตราภรณ์

2. รู้จักวัสดุอุปกรณ์ที่ใช้ในงานพัสตราภรณ์ประเภทต่าง ๆ 

3. ความเข้าใจลักษณะของลวดลายปักพื้นฐาน ด้วยวัสดุประเภทต่าง ๆ 

4. สามารถปักเดินดิ้นโปร่ง ดิ้นมัน ปักแบบตีเกลียว รวมถึงปักหนุนให้ลายนูนขึ้นตามลักษณะลาย

 

(ก) ความต้องการด้านทักษะ

1. ทักษะการปักหักดิ้นข้อตามขอบลวดลายกระจังได้

2. ทักษะการถมดิ้นโปร่ง ดิ้นมัน ไหม แล่ง ในลวดลายได้

3. ทักษะการปักเดินเส้นบริเวณขอบหลังที่ปักลวดลาย ด้วยการใช้เส้นไหมสีต่าง ๆ 

 

(ข) ความต้องการด้านความรู้

1. ความรู้ด้านลวดลายไทย และวิวัฒนาการของลวดลาย

2. ความรู้เกี่ยวกับรูปแบบลวดลายปัก เข้าใจวิธีวางจังหวะ ช่องไฟของลาย

 

    (ก) หลักฐานการปฏิบัติงาน (Performance Evidence)

ผ้าที่ปักหักดิ้นข้อตามขอบลายกระจัง ปักหนุนถมดิ้นโปร่งในลวดลายกระจัง

    (ข) หลักฐานความรู้ (Knowledge Evidence)

1. ระบุหรืออธิบายรูปลักษณะลวดลายกระจัง

2. ระบุหรืออธิบายการกำหนดสัดส่วนของลวดลายกระจังในงานพัสตราภรณ์

2. ระบุหรืออธิบายการกำหนดรูปแบบลวดลายปัก เข้าใจวิธีวางจังหวะ ช่องไฟของลาย

3. ระบุหรืออธิบายทฤษฎีการใช้สีในงานพัสตราภรณ์

    (ค) คำแนะนำในการประเมิน

หลักฐานที่ต้องการเพื่อแสดงถึงสมรรถนะในส่วนนี้ ต้องมีความสำคัญและตอบสนองตามข้อกำหนดของสมรรถนะย่อยและเกณฑ์การปฏิบัติงาน โดยต้องแสดงถึง

1. ความรู้พื้นฐานและทักษะที่เกี่ยวข้องกับการปักลายกระจัง การหักดิ้นข้อตามขอบลวดลาย ถมดิ้นโปร่ง ดิ้นมัน ไหม แล่งในลวดลายกระจัง และปักเดินเส้นบริเวณขอบหลังจากที่ปักลวดลาย

2. ความสมบูรณ์ของผลงานในการปฏิบัติการปักลายกระจังให้เหมาะสมกับช่องไฟ ทาบลาย และกรึงลวดลายที่คัดลอกตรึงลงบนผ้าได้อย่างถูกต้อง

    (ง) วิธีการประเมิน

1. การประเมินผลความรู้โดยประเมินจากแบบทดสอบความรู้

2. การประเมินผลการปฏิบัติโดยใช้การประเมินจากแบบทดสอบการปฏิบัติงาน 

3. การประเมินผลโดยการพิจารณาจากแฟ้มสะสมผลงาน และการสัมภาษณ์

    (ก) คำแนะนำ 

ผู้เข้ารับการประเมินต้องมีความรู้และทักษะในการปักลายกระจัง ดังนี้

    1. ทักษะการปักหักดิ้นข้อตามขอบลวดลายกระจัง

    2. ทักษะการถมดิ้นโปร่ง ดิ้นมัน ไหม แล่ง ในลวดลาย

    3. ทักษะการปักหนุนให้ลายนูนขึ้น ด้วยเชือก เส้นไหม เส้นฝ้าย หรือสำลี ในลวดลายกระจัง

    4. ทักษะการปักเดินเส้นบริเวณขอบหลังจากที่ปักลวดลาย 

    (ข) คำอธิบายรายละเอียด

    งานพัสตราภรณ์ตามแบบราชสำนัก มีขั้นตอนและวิธีการที่ละเอียดอ่อนต่างจากงานปักโดยทั่วไป เอกลักษณ์สำคัญอยู่ที่วิธีการปักของช่างที่จะต้องลงฝีเข็มทีละครั้งจนเกิดเป็นลวดลาย  ขั้นตอนเหล่านี้ได้ถูกถ่ายทอดสืบต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่น  การปักชุดโขนละครถือได้ว่าเป็นหนึ่งในงานงานพัสตราภรณ์ ซึ่งจะมีความโดดเด่นเป็นเอกลักษณ์ด้วยการปักตามแบบของตัวละครนั้น ๆ ส่วนลายที่ใช้ในการปักจะมีความแตกต่างกันไปตามชื่อของตัวละคร เช่น ลายกระหนก ใช้สำหรับพระลักษณ์และพระราม ลายหน้าสิงห์ ใช้สำหรับทศกัณฑ์ เป็นต้น ช่างปักต้องใช้ทักษะความชำนาญเป็นอย่างมากจึงสามารถปักให้ได้รายละเอียดที่สวยงามลงตัว ช่างปักต้องมีความรู้ด้านการเขียนลวดลายไทย จึงจะสามารถบังคับฝีเข็มให้อ่อนช้อยเสมือนกับการวาดลายเส้น ช่างปักจึงต้องมีทั้งทักษะฝีมือและความอดทนในการปักลวดลายให้แล้วเสร็จ

    “ลวดลายไทย”แสดงถึงเอกลักษณ์ของความเป็นไทยบ่งบอกถึงภูมิปัญญาของช่างไทย ใช้จินตนาการในเชิงสร้างสรรค์มีแบบอย่างเฉพาะตัว มีทั้งลายสัตว์ในอุดมคติ ลวดลายธรรมชาติ ลวดลายประกอบ ลวดลายไทยถือเป็นองค์ประกอบสำคัญที่ปรากฎในงานพัสตราภรณ์ โดยลวดลายไทยพื้นฐาน มีดังต่อไปนี้

        1. ลายกระจัง เป็นลวดลายพื้นฐานที่สำคัญของลายไทย ต้นแบบลายนี้มาจากธรรมชาติ โครงสร้างของลายอยู่ในรูปทรงสามเหลี่ยมด้านเท่า มีลักษณะตาของต้นอ้อย ด้านข้างจะแยกปลายแหลมเหมือนถูกบาก ลายนี้จะใช้ประดับตามขอบลาย ลายกระจังมีอยู่หลายรูปแบบ ดังนี้ 

            1.1 กระจังฟันปลา  มีรูปทรงเป็นสามเหลี่ยมยอดเรียวแหลมเป็นที่มาของกระจังตาอ้อย หรือกระจังใบเทศ ถือเป็นกระจังตัวเริ่มต้น กระจังฟันปลาเป็นลายติดต่อได้ทั้งซ้ายและขวา 

            1.2 กระจังตาอ้อย ทรงตัวอยู่ในรูปสามเหลี่ยมด้านเท่า เส้นอ่อนเรียวทั้งซ้าย และขวาปลายยอดแหลมมีบากทั้งสองข้าง เมื่ออยู่เฉพาะตัวเดี่ยว ๆ เรียกว่าตาอ้อย เมื่อเข้าประกอบเป็นลายติดต่อซ้ายและขวาเขียนเป็นลายบัวหงายบัวคว่ำ  

            1.3 กระจังใบเทศ  มีทรงภายนอกอ่อนเรียวเหมือนกระจังตาอ้อย อยู่ในรูปสามเหลี่ยมด้านเท่าเช่นเดียวกัน แต่ภายในตัวมีสอดไส้สามตัว  กระจังใบเทศมีวิธีแบ่งตัวได้หรือสอดไส้ได้หลายวิธี เมื่อตัวยิ่งโตขึ้นก็ยิ่งแบ่งตัวได้มากขึ้นและใส่ตัวซ้อนได้มากขึ้น การแบ่งจังหวะรอบตัวหรือการบากของกระจังใบเทศนี้เรียกว่า“แข้งสิงห์” เมื่อตัวกระจังใบเทศใบยิ่งโตขึ้นเท่าใด แข้งสิงห์ก็จำต้องแบ่งตัวมากตามขึ้นไปด้วย การแบ่งแข้งสิงห์ให้เป็นลำดับติดต่อกันไม่ได้ ก็เท่ากับเขียนกระจังใบเทศไม่เป็น 

            1.4 กระจังหู หรือกระจังปฏิญาณ มีทรงอยู่ในรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า กว้างสองส่วน สูงสามส่วน ตอนบนมีทรงเหมือนกระจังใบเทศ แล้วต่อก้านลงมาอีกครึ่งส่วนซ้ายและขวา แต่ภายในตอนล่างมีกาบทั้งซ้ายและขวา เช่นเดียวกับกระจังใบเทศ วิธีแบ่งตัวมีเป็นลำดับคล้ายกระจังใบเทศ ตัวโตขึ้นก็มีการแบ่งตัวมากยิ่งขึ้น

            1.5 กระจังรวน มีส่วนเหมือนกระจังหูทุกส่วน ตลอดจนแบ่งตัวทุกอย่างเหมือนกันทั้งหมดแต่ยอดสะบัดปลายใบไปทางซ้ายหรือขวาก็ได้ กระจังรวนเป็นลายติดต่อซ้ายขวา

        2. ลายประจำยาม ลวดลายที่มีรูปร่างสี่เหลี่ยมจัตุรัสทแยงมุม มีลักษณะคล้ายดอกไม้ โดยดัดแปลงมาจากดอกไม้ชนิดหนึ่งที่เรียกว่า“ดอกสี่ทิศ” ลายประจำยามประกอบด้วยวงกลมกับกระจังใบเทศรอบวงกลมทั้งสี่ด้าน  ถ้าเป็นตัวย่อเล็กอาจใช้กระจังตาอ้อยแทน  ลายประจำยามอยู่ในจำพวกดอกลอยและใช้เป็นแม่ลาย ที่ออกลาย หรือใช้เป็นที่ห้ามลาย

        3. ลายกระหนก เป็นลายพื้นฐานหนึ่งที่สำคัญของลายไทย มีพื้นฐานจากสามเหลี่ยมชายธง อาจมีตัวเดียวหรือหลายตัวก็ได้ มักมีฐานมุมแหลมหันไปทางเดียวกัน โดยมีขนาดและสัดส่วนที่แตกต่างกันไป ลายกระหนกที่สำคัญ ได้แก่ กระหนกสามตัว กระหนกเปลว 

        4. ลายพุ่มข้าวบิณฑ์ ลวดลายที่มีรูปทรงพุ่ม เป็นรูปทรงคล้ายดอกบัวตูม รายละเอียดไส้ลายสามารถเขียนได้หลายลักษณะ มีส่วนกว้างสองส่วน สูงสามส่วน รอบตัวของทรงพุ่มทรงข้าวบิณฑ์มีแบ่งแข้งสิงห์เหมือนกระจังใบเทศ  พุ่มทรงข้าวบิณฑ์เป็นลายดอกลอยใช้เป็นที่ออกลาย และยังใช้เข้าประกอบกับลายอื่น ๆ ได้อีก

        5. ลายกาบ เป็นลายที่กำเนิดลายช่อลาย โครงสร้างของลายนี้มาจากพืชพันธุ์ในส่วนที่เป็นกาบหุ้มตรงโคนหรือข้อ เช่น กาบของต้นไผ่ กาบต้นกล้วย

        6. ลายนกคาบและนาคขบ มีลักษณะเป็นหน้าของนก หน้านาคที่เอาปากคาบลายตัวอื่นเอาไว้หรือมีลายช่ออื่น ๆ ออกทางปาก ตำแหน่งของลายนกคาบจะอยู่ตรงข้อต่อที่จะเชื่อมก้านกันและกัน

        7. ลายรักร้อย ประกอบด้วย ลายประจำยามและกระจังใบเทศ หรือกระจังตาอ้อย ลายรักร้อยใช้ลายประจำยามเป็นที่ออกลาย ต่อด้วยกระจังใบเทศหรือกระจังตาอ้อยเรียงต่อกันไปทั้งซ้ายและขวาจนสุดลาย   ถ้าเป็นลายรักร้อยใหญ่ใช้วิธีแบ่งตัวเหมือนกระจังใบเทศ

    ลวดลายที่กล่าวมาเป็นเพียงลายไทยพื้นฐานส่วนหนึ่งที่สามารถต่อยอดสร้างสรรค์ผูกลายได้ โครงลายที่สำคัญยังประกอบด้วย ลายช่อ ลายหน้ากระดาน ลายก้านต่อ ลายเถา ฯลฯ ซึ่งเกิดจากมีความเชี่ยวชาญในการเขียนลายย่อยแล้วมาผูกรวมกันได้อย่างสวยงาม และนำไปประดับในส่วนต่าง ๆ ทั้งงานพัสตราภรณ์ งานสถาปัตยกรรม งานประติมากรรม งานจิตรกรรม และงานหัตถศิลป์อื่น ๆ 

    ในการวาดเส้นลายไทย การผูกลาย หรือการนำลายไทยในหลายส่วนมาเขียนรวมกันเป็นแนวทางที่ทำกันมาตลอด  ดังนั้นผู้เขียนเส้นในการผูกลายจะต้องรอบรู้ในการเขียนลายหรือช่อลายต่าง ๆ อย่างเชี่ยวชาญจึงจะเขียนลวดลายไทยได้จังหวะที่สวยงามตามกรอบของภาพที่กำหนด

     งานพัสตราภรณ์เป็นงานที่ต้องใช้ความเข้าใจ และทักษะในการเขียนลวดลายไทยในระดับหนึ่ง เนื่องด้วยเป็นงานที่แสดงออกถึงทักษะความชำนาญและความประณีตของช่าง ช่างบรรจงใช้สองมือในการปักโดยใช้มือข้างหนึ่งอยู่ด้านบนและอีกข้างหนึ่งอยู่ด้านล่างและใช้ทั้งสองมือคอยรับส่งเข็มให้สัมพันธ์กัน  การปักลวดลายไทยให้เกิดความสวยงามลงบนผืนผ้ามีด้วยกันหลากหลายเทคนิคขึ้นอยู่กับประสบการณ์ของช่างที่สั่งสมมา โดยมีเทคนิคและวิธีการปักที่มีการเรียนรู้สืบทอดกันมาตามขั้นตอนต่าง ๆ ดังนี้ 

        1. การปักหนุน ใช้ในการปักลวดลายบนพื้นที่เล็ก ๆ ด้วยวิธีการปักหนุนด้วยเชือก เส้นไหม เส้นฝ้าย หรือสำลีให้ลวดลายนูนขึ้น เด่นชัด ช่วยให้ลวดลายดูมีมิติสวยงาม โดยช่างปักต้องเลือกชนิดของดิ้นให้ เหมาะสมกับลวดลายที่ทำการปัก โดยใช้วิธีการปักทึบเดินเป็นเส้นเกลียวเพื่อเชื่อมรอยต่อระหว่างสีพื้นผ้ากับสีขลิบริม และแบ่งช่องบรรจุตัวลายจะไม่เชื่อมต่อตลอดลาย จะแบ่งลายเป็นตัวให้ง่ายต่อการปักและสวยงาม โดยลายที่นิยมนำมาปักได้แก่ ลายพุ่มข้าวบิณฑ์ ลายหน้าสิงห์ ลายประจำยาม ลายดอก ลายเถา ลายกนกเปลว ข่างเขียนลายจะต้องผูกลายให้เข้ากับแบบของเครื่องละคร เช่น เสื้อ สนับเพลา ห้อยหน้า ห้อยข้าง อินทรธนู กรองคอ รัดสะเอว สุวรรณกระถอบ ผ้าห่มนาง ซึ่งมีรูปแบบแตกต่างกัน ผู้เขียนลายต้องใช้ความสามารถในการผูกลายให้ดูสวยงาม และสะดวกในการปัก วิธีที่นิยมใช้ในการปักลายหนุน คือ การปักทึบ เดินเกลียว ซึ่งอาจจะใช้เลื่อม เพชร ลูกปัด ปักประดับเพิ่มเพื่อเสริมความงาม ตัวอย่างขั้นตอนในการปักหนุน มีดังนี้

    1.1 ขึงสะดึง ด้วยผ้า ที่ต้องการปัก ลอกลายลงบนผ้าหรือกระดาษลอกลายเนาลายกับผ้าที่ต้องการปัก

    1.2 ล้อมลายด้วยดิ้นข้อ ดัดดิ้นข้อตามลายที่ลอกไว้บนผ้า

    1.3 หนุนลายภายในลายที่ล้อมดิ้นข้อไว้ให้นูนสูงเป็นหลังเต่า ด้วยด้ายที่ทำมาจากฝ้าย    

             1.4 ปักดิ้นโปร่ง หรือดิ้นมัน ดิ้นด้าน ให้เหมาะสมกับลาย 

             1.5 แต่งลายให้ดูสวยงามยิ่งขึ้น ด้วยเลื่อม ลูกปัก เพชร พลอย เป็นต้น  

        2. การปักเดินเส้น เป็นการปักเดินเส้นบริเวณขอบ หรือปักลวดลายที่ต้องการมีความชัดเจนมากยิ่งขึ้น ช่างปักจะปักเดินเส้นในบริเวณขอบหลังจากที่ปักลวดลายเสร็จเรียบร้อยแล้ว ด้วยการใช้เส้นไหมสีต่าง ๆ หรือ ดิ้นเงิน ดิ้นทอง 

        3. การปักทึบ เป็นการนำเส้นไหมปักลงบนผืนผ้าให้เกิดเป็นลวดลายตามที่ได้ร่างแบบไว้ นิยมใช้ปักบนลวดลายที่ขนาดไม่ใหญ่มาก หากต้องการให้ลวดลายนูนขึ้นมามากกว่าปกติจะต้องปักหนุนด้านล่างก่อนแล้วจึงจะปักทึบลงไป เริ่มปักจากด้านหนึ่งไปอีกด้านหนึ่งตามรูปร่างของลวดลาย ถ้าในพื้นที่ที่กว้างจะปักขึ้นลงด้วยฝีเข็มทีละสั้น ๆ แล้วปักลงไปทีละเส้นต่อกันเพื่อเพิ่มความอ่อนช้อย เมื่อปักไหมแต่ละเส้นต่อ ๆ กัน เส้นไหมจะมีความละเอียดมากขึ้น ช่างปักจะไม่นิยมปักเส้นไหมในแนวขวางเพราะทำให้ลวดลายดูไม่พลิ้วไหวขาดความเป็นธรรมชาติ

        4. การปักซอย วิธีการคล้ายคลึงกับการปักทึบด้วยวิธีการปักไหมลงไปให้เต็มลวดลาย จะมีความแตกต่างกันตรงที่การปักซอยนั้นจะใช้กับลวดลายที่มีขนาดใหญ่และต้องการไล่สีสันของเส้นไหม โดยใช้ระยะการเดินเข็มสั้น ๆ จากจุดหนึ่งไปอีกจุดหนึ่ง ปักแบบสั้นยาวสลับกันไป นิยมปักไล่สีเส้นไหมจากโทนอ่อนไปโทนเข้มทำให้ภาพที่ปักออกมาดูมีมิติราวกับงานจิตรกรรม

        5. การปักดิ้นเงิน ดิ้นทอง เป็นเทคนิคการปักเชิงช่างระดับสูงที่ต้องใช้ความสามารถและใช้เวลานานในการปัก ลวดลายที่ปักด้วยดิ้นเงินดิ้นทองจะต้องใช้ความประณีตมากเพื่อให้ลวดลายมีความละเอียดกลมกลืนกันตลอดทั้งลวดลาย ซึ่งเป็นขั้นตอนที่ยากและต้องใช้ความอดทนในการปัก นิยมปักประดับร่วมกับวัสดุอื่น ๆ เพื่อให้เกิดความสวยงามยิ่งขึ้น เช่น เลื่อม ลูกปัด ไข่มุก ปีกแมลงทับ อัญมณีสีต่าง ๆ เป็นต้น

1. การสอบปฏิบัติ

2. การสอบสัมภาษณ์

3. รายละเอียดกระบวนการประเมิน เครื่องมือและเกณฑ์การประเมินอยู่ในคู่มือการประเมินสมรรถนะ